अनुसन्धानकर्ताहरूले भने, ‘डिप्रेसनमा एन्टीडिप्रेसेन्ट औषधिको आवश्यकता पर्दैन’, तर मनोचिकित्सकहरूले के भन्छन् हेरौँ ?

एजेन्सी । शरीरको समग्र स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउन मानसिक स्वास्थ्यको विशेष भूमिका रहेको मानिन्छ । तनाव चिन्ताजस्ता परिस्थितिमा समय मै ध्यान नदिँदा डिप्रेसन हुन सक्ने स्वास्थ्य विज्ञहरू बताउँछन् । डिप्रेसनलाई मानसिक स्वास्थ्यको गम्भीर अवस्थाका रुपमा चिनिन्छ । मस्तिष्कमा सेरोटोनिन भनिने न्युरोट्रान्समिटरको स्तर घटेमा डिप्रेसनको खतरा बढ्न सक्ने चिकित्सकहरु बताउँछन् ।

तर हालैको एक अध्ययनमा, अनुसन्धानकर्ताहरूले यस सिद्धान्तलाई अस्वीकार गरेका छन् । दाबी गरेका छन् कि सेरोटोनिनको कमी वास्तवमा डिप्रेसनको लागि जिम्मेवार छैन। अहिलेसम्म डिप्रेसन र उदासीजस्ता भावनाका लागि मस्तिष्कमा रासायनिक असन्तुलनमा जोड दिइएको छ । यो सिद्धान्त सन् १९६० को दशकमा सुरु भएको विश्वास गरिन्छ जब डाक्टरहरूले मूड एन्हान्सर औषधिहरू प्रयोग गर्न थाले, जुन डिप्रेसनको स्थितिमा मस्तिष्कमा न्यूरोट्रान्समिटर सेरोटोनिनको स्तर ठीक गर्न जानिन्छ। तथापि, हालैका अध्ययनहरूले यस सिद्धान्तमाथि प्रश्न चिन्ह खडा गरेका छन्।

सेरोटोनिनको कमी डिप्रेसनका लागि जिम्मेवार छैन भने डिप्रेसनको कारण के हो ? यस विषयमा अनुसन्धानकर्ताहरूको तर्क के हो ?

डिप्रेसन र कम सेरोटोनिनको स्तर
सेरोटोनिनको कमी वास्तवमा डिप्रेसनको लागि जिम्मेवार छ कि छैन भन्ने सिद्धान्तलाई अझ राम्रोसँग बुझ्न, वैज्ञानिकहरूले लगभग ३६१ सहकर्मी वैज्ञानिकको सहभागितामा यस विषयमा अध्ययन गरे। यसैका आधारमा डिप्रेसन र सेरोटोनिनको स्तर घट्नुबीच कुनै वास्तविक सम्बन्ध नरहेको दाबी गरिएको छ । यसका लागि अनुसन्धानकर्ताहरूले डिप्रेसनपीडित र अन्य व्यक्तिहरूबीच तुलनात्मक अध्ययन पनि गरेका थिए, जसमा दुवै प्रकारका सहभागीहरूमा सेरोटोनिनको स्तरमा कुनै उल्लेखनीय भिन्नता थिएन।

सेरोटोनिन सिद्धान्तबारे उठेका प्रश्न
डिप्रेसनको वर्तमान सिद्धान्त सेरोटोनिन जस्ता एकल न्यूरोट्रान्समिटरमा मात्र केन्द्रित रहेको अनुसन्धानकर्ताहरूले बताएका छन्। यद्यपि यसको साथ यो पनि ध्यान केन्द्रित गर्न आवश्यक छ कि अवसादको अवस्थाले मस्तिष्कको जटिल नेटवर्कलाई कसरी परिवर्तन गर्दछ जुन भावनाहरू र तनाव प्रक्रिया गर्न आवश्यक छ।

युनिभर्सिटी कलेज लण्डनमा अध्ययनका प्रमुख तथा कन्सल्टेन्ट साइक्याट्रिस्ट माइकल ब्लुमफिल्ड भन्छन्, डिप्रेसनका विभिन्न लक्षण र कारण हुन सक्छन् र मलाई लाग्दैन कि मैले कुनै वैज्ञानिक वा मनोचिकित्सकलाई भेटेको छु जसले सेरोटोनिनको असन्तुलनलाई डिप्रेसनको सबै अवस्थाको प्रमुख कारण हुन सक्छ भन्ने सोच्छन्।

एन्टीडिप्रेसेन्ट्सको प्रभावकारिता माथि उठेको प्रश्न 

यस्तो अवस्थामा अहिलेसम्म प्रयोग भइरहेका एन्टीडिप्रेसेन्ट्स कत्तिको प्रभावकारी हुन सक्छन् भन्ने प्रश्न उठ्छ । किनभने एन्टीडिप्रेसेन्ट्सले मुख्यतया सेरोटोनिनको स्तर बढाएर डिप्रेसनको लक्षण कम गर्छ । यस सम्बन्धमा, अनुसन्धानकर्ताहरू भन्छन् कि डिप्रेसनको मध्यम स्तर भएका व्यक्तिहरूमा उपचारमा एन्टीडिप्रेसेन्टहरू आवश्यक पर्दैन। डिप्रेसनसम्बन्धी रासायनिक असन्तुलनको सिद्धान्तले यी औषधिहरूमा आजीवन निर्भरता लाई बढावा दिन सक्छ भनी लेखकहरूले सुझाव दिएका छन्। निष्कर्षमा, अध्ययनले सुझाव दिन्छ कि मस्तिष्कमा सेरोटोनिनको पुनरुत्थानलाई अवरुद्ध गर्ने सेलेक्टिभ सेरोटोनिन रिपटेक इनहिबिटर (एसएसआरआई) औषधिहरू डिप्रेसनको उपचारको लागि प्रयोग गर्नु हुँदैन।

मनोचिकित्सकहरू के भन्छन ?

डिप्रेसनमा रासायनिक असन्तुलनको सिद्धान्तलाई बुझ्न अपोलो अस्पताल इन्दौरका मनोचिकित्सक डा आशुतोष सिंहसँग सम्पर्क गऱ्यौं। आशुतोष भन्छन्, डिप्रेसनको सेरोटोनिन सिद्धान्तलाई लिएर लामो समयदेखि विवाद हुँदै आएको छ, यसमा विगतमा पनि प्रश्न उठेको छ । डिप्रेसन वा कुनै पनि मानसिक रोग रसायनको कमी वा वृद्धिमा मात्र सीमित छैन।

जहाँसम्म एन्टीडिप्रेसेन्ट औषधिको बारेमा उठाइएको प्रश्नको कुरा छ, यसलाई प्रमाणित गर्न सकिदैन, किनकि वास्तवमा मानिसहरूले यी औषधिहरूबाट धेरै लाभ पाइरहेका छन्। रोगमा कुनै पनि औषधिको प्रभाव क्लिनिकल अनुसन्धानमा आधारित हुन्छ जसमा यो स्थापित हुन्छ कि त्यो दाबी त्यस रोगमा प्रभावकारी छ कि छैन, सिद्धान्त मात्र होइन। डिप्रेसनमा एन्टीडिप्रेसेन्ट्स प्रभावकारी भएको पाइएको छ ।

बेलायतस्थित युसीएल जेनेटिक्स इन्स्टिच्युटका मनोचिकित्सक तथा प्राध्यापक डेभिड कर्टिस भन्छ, गम्भीर डिप्रेसन भएका व्यक्तिहरूलाई उचित उपचारको लागि एन्टीडिप्रेसेन्टको आवश्यकता पर्दछ र यसले लक्षणहरूलाई धेरै हदसम्म निको पार्न सक्छ। यो एकदम स्पष्ट छ कि डिप्रेसनबाट पीडित व्यक्तिहरूको मस्तिष्कमा केही असामान्यताहरू हुन्छन्, यद्यपि हामीलाई त्यो के हो भनेर अझै थाहा छैन। तर यो स्पष्ट छ कि एन्टीडिप्रेसेन्टहरू गम्भीर अवसादको लागि प्रभावकारी उपचार हो। यस अध्ययनको निष्कर्षलाई थप प्रमाणका साथ विचार गर्न आवश्यक छ।